Hadis Araştırma Metodu

Hadis Araştırma Metodu

A- Hadis Bulma Yöntemi

Elimizdeki hadisin hangi kaynakta geçtiğini bilmek o hadis hakkında çeşitli bilgilere ulaşmamız açısından çok önemlidir. Bir hadisi ararken elimizde beş seçenekten biri olduğunu varsayarak hadis bulma yöntemini bu beş seçeneğe göre anlamaya çalışalım. Bu seçenekler;

– Elimizde hadiste geçen bir ya da birkaç kelime vardır.
– Hadisin sadece baş tarafı elimizde bulunmaktadır.
– Aradığımız hadisin konusunu biliyoruzdur.
– Aradığımız hadisin senedine veya metnine ait bir özelliğini biliyoruzdur.
– Hadisin ilk ravisini biliyoruzdur.

Şimdi bu kriterlere göre hadis bulma yöntemlerini öğrenelim.

1. Hadis İçinde Geçen Kelimeden Hadisi Bulma
Hadis içerisinde geçen kelimelerden hareketle hadisi bulmak için iki yol kullanılabilmektedir. Bu iki yolu, Concordance ve diğer çalışmalar olmak üzere iki başlık altında ele alacağız.

a. Concordance

Arapça olarak el-Mu’cemu’l-müfehres li elfâzi’l-hadisi’n-nebi adını taşıyan ve kısaca Kondordans diye anılan hadis fihristi, Amsterdam Kraliyet Akademisi’nin himayesinde ve değişik ülkelere ait on beş kadar akademi ve enstitünün ilmi ve mali desteğiyle gerçekleştirilmiş modern bir çalışmadır.
Kütüb-i sitte’ye ilave olarak Dârimî’nin Süneni, İmam Malik’in Muvatta’ı ve İmam Ahmed b. Hanbel’in Müsned’ini ihtiva eden bu eserin hazırlanması için çalışmalar fiilen 1916 yılında Juynboll, Wensinck, Horovitz ve başka bazı müsteşriklerin planlamasıyla başlatılmıştır. Çalışmanın son cildi 1988 yılında yayımlanmıştır.

Eserden rahatlıkla faydalanabilmek için, birinci cildinde verilen rumuzların anlamı, kelimelerin dizilişi, hadisin verilen kitapta bulunması gibi bilgilere göz atmak gerekmektedir.
Hadiste geçen kelimeyi ararken nadir kullanılan bir kelimeyle arama yapmak bulmayı kolaylaştıracaktır. Bir hadis için bir-iki kelimeden bakılıp da bulunmazsa başka kelimelerden aramayı sürdürmek lazımdır. Hemen bu hadis kütüb-i tis’a’da yok dememek lazımdır.

Bu eseri müsteşrikler kendi çalışmalarında kolaylık sağlamak maksadıyla planlamışlardır. Bunun için büyük paralar ve emek sarf etmişler ve ortaya çıkan çalışmadan sadece 500 nüsha bastırmışlardır. Eser daha sonra ofset yoluyla basılarak çoğaltılmıştır.

b. Diğer Çalışmalar

Bu tarzda kullanılabilecek daha birçok fihristler ve kullanım kılavuzları vardır. Bunlardan bazıları, üzerlerine hazırlandığı kitaplarla birlikte basıldığı gibi, ayrı basılanları da vardır. Bunlara örnek olarak şu çalışmaları zikredebiliriz.

– Fihrist li Elfâzi’l-Cami’i’t-Tirmizî, İzzet Ubeyd ed-Dais, Humus
– Fihrist li Elfâzi’s-Sahih Müslim, (kitabına ekli) Muhammed Fuad Abdulbaki, Kahire, 1955
– Fehârisu’l-Ümm, Dr. Yusuf Abdurrahman el-Maraşlı, Beyrut, 1988
– Fehârisu Musannef Abdirrezzak, el-Mektebetü’l-İslamî, Beyrut, 1987
– Fehârisu Müsned-i Ahmed b. Hanbel, Beytu’l-Efkâr, Riyad, 1999 (PDF)

2. Hadisin Birinci Kelimesinden Hadisi Bulma

Bu usûl hadis metninin birinci kelimesi bilindiğinde kullanılır. Bu yolun kullanımında, halk arasında dolaşan meşhur hadisleri ihtiva eden kitaplar, hadisleri harf sırasına göre düzenleyen kitaplar bize yardımcı olacaktır.

a. Meşhur Rivayetleri Toplayanlar

Halkın dilinde dolaşan meşhur rivayetleri toplayan eserler bize o rivayetin ne olduğunu gösterecektir. Çok meşhur olan ve dilden dile söylenegelmiş sözlerin toplandığı bu kitaplarda aradığımızı bazen; sahih, hasen ve zayıf hadis olarak bazen de; hadis olmadığını görürüz.
– el-Mekâsıdü’l-Hasene
Sehâvî diye meşhur olan Muhammed b. Abdirrahman telif ettiği eserde 1356 rivayet incelemeye tabi tutulmuştur. Alfabetik olarak incelenmiş olan rivayetler kitabın sonunda bir tertib içinde ayrıca sunulmuştur.

– Temyizu’t-Tayyib Mine’l-Habîs (PDF)
Sehâvî’nin el-Mekâsid’ini talebesi İbnu’d-Deyba’ Temziyu’t-Tayyib mine’l-habîs adını verdiği eserde ihtisar etmiştir. İbnu’d-Deyba’ ihtisarını yaptığı eserden hiçbir hadisi çıkarmamıştır. Az da olsa birkaç hadis ilave etmiş bu ilavelerin başına “kultü” sonuna da “Allahu a’lem” ifadelerini eklemiştir.

– Keşfu’l-Hafâ ve Muzîlu’l-İlbâs
Müellifi İsmail b. Muhammed el-Aclûnî’dir. Aclûnî’nin birçok eseri içinde Keşfu’l-hafâ bugün en yaygın olanıdır. Müellif, dillerde dolaşan rivayetler konusunda mevcut birçok eserden her birinin bir başkasında bulunmayan niteliklere sahip olduğunu tesbit etmiş ve konuya ait eserlerin özelliklerini bir araya toplamak için bu eserini kaleme almıştır.
İki cild halinde matbu olan kitap 3281 rivayeti incelemektedir. Eserde rivayetler alfabetik olarak tertib edilmiştir. Ancak bu tertib çok tiziz yapılmadığından aranan rivayete, bulunması gereken yerin biraz öncesinde veya sonrasında rastlamak mümkündür.

– Esne’l-Metâlib (PDF)

Esne’l-Metâlib fi Ahâdisi Muhtelifi’l-Merâtîb kısa ve yararlı bir eserdir. El-Hût diye meşhur Muhammed

b. Derviş bu eseri, Sehâvî’nin mezkur kitabını ihtisar eden Abdurrahman ed-Deyba’ın eserinden seçerek oluşturmuş ancak kendisi de ilavelerde bulunmuştur.
Aslında müellifin oğlu Abdurrahman, babasının ölümünden sonra onun eserine birçok ilavelerde bulunmuş ve kullanımının kolaylaşması için bütün eseri harf sırasına göre tertib etmiştir. Esere bu adı veren de odur. Eserde 1784 rivayet incelenmiştir.

b. Harf Sırasına Göre Tertipleyenler
Hadislerin harf sırasına tertib edilmesi sonraki dönemlerde görülen çalışmalardır. Bu usulü kullanan müellifler farklı kaynaklardan hadisleri toplamış, senetlerini hazfetmiş ve kullanım kolaylığı sağlamak için derledikleri bu hadisleri harf sırasına dizmişlerdir.
Hadisleri harf sırasına göre tertipleyen bu tür eserlerde aramaya başlamadan önce, elimizdeki metnin hadisin baş tarafına ait metin olup olmadığından emin olmamız gerekir. Şayet elimizdeki metin, hadis metninin orta veya son kısmı ise, bu durumda ilgili kitaplarda o hadisi bulamama gibi bir durumla karşı karşıya olduğumuzu bilmemiz gerekir.

– el-Camiu’s-Sağîr – Kebîr
Celâleddin es-Suyûtî’nin hadis alanındaki eserlerden iki eseri el-Camiu’s-Sağîr ve el-Camiu’l-Kebîr’dir. Kısa ve özlü hadislere tahsis edilen el-Camiu’s-Sağîr’de hadisler ilk kelimelerine göre alfabetik olarak sıralandığı için senedler tamamen hazfedilmiştir. Her hadis metninden sonra hadisin bulunduğu kaynaklar, birer remiz ile gösterilmiştir. Bu kitabta 10031 adet hadis bulunmaktadır. Rivayete göre kitapta uydurma rivayet bulunmamaktadır.

Suyûtî’nin bütün hadisleri bir eserde toplamak amacıyla telif ettiği el-Camiu’l-Kebîr adlı eser Cem’u’l-Cevâmî’ olarak da bilinmektedir. Hadis sahasında en geniş eserlerden biri olan bu kitap yaklaşık 40.000 hadisi içermektedir. Kitap 9 cilt olarak piyasada bulunmaktadır.

– el-Fethu’l-Kebîr
Suyûtî, el-Camiu’s-Sağîr adlı eserine ilave olarak hadisleri topladığı ez-Ziyâde ala kitâbi’l-cami’i’s-sağîr adlı bir eser telif etmiştir. Yusuf en-Nebhânî, bu eseri el-Camiu’s-sağîr’e eklemiş ve bu yeni esere el-Fethu’l-kebîr fî zammı’z-ziyâde ile’l-cami’i’-sağîr adını vermiştir. Alfabetik olarak oluşturulmuş bu eserde, hadislerin sıhhat durumlarını gösteren rumuzların hazfedilmiş olmasının sebebi anlaşılamamaıştır.

– Râmûzu’l-Ehâdîs
Mutasavvıf ve hadisçi Ahmed Ziyaeddin Gümüşhânevî tarafından mevcut hadis kitaplarından 33 kaynağa başvurarak derlenmiş ve senedleri hazfedilerek telif edilmiştir. Eser alfabetik sıraya göre tertib edilmiş 7101 hadisi içermektedir. Az da olsa uydurma oalnlar dahil, her türlü hadisin yer aldığı Râmuz’da her hadisin alındığı kaynak ya da kaynaklar gösterilmektedir.

– Kunûzu’l-Hakâik
Hadisleri alfabetik sıraya göre ihtiva eden eserlerden biri de Abdürraûf el-Münâvî’nin bu eseridir. Yaklaşık 44 hadis kaynağından derlenmiş olan bu eser birçok defa basılmıştır.

c. Miftahlar

Sonraki alimlerden bazıları çeşitli kitaplar için hususi fihristler ve miftahlar hazırlamışlar, bu eserler içerisinde yer alan ve aranan hadislerin kolayca bulunmasını sağlamak ve araştırıcıya vakit kazandırmak amacıyla hadisleri harf sırasına göre dizmişlerdir. Bu türden çalışmalar, çok önceleri basılmış olan ve tahkikli yeni baskıları yapılmayan hacimli klasik eserler üzerine yapılmak suretiyle, onların kullanımını da kolaylaştırmaktadır.
Bu türden çalışmaların hadisle ilgili olarak Türkçedeki en güzel örneklerinden biri Mücteba Uğur ve Cemal Sofuoğlu tarafından hazırlanan Sahih-i Buharî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercümesi ve Şerhi Kılavuzu isimli çalışmadır.

– Miftâhu’s-Sahihayn
Buharî ve Müslim’in sahihleri üzerine bu çalışmayı Muhammed eş-Şerif b. Mustafa et-Tokâdî yapmıştır. Eserde, Buharî ve Müslim’deki kavlî hadisler ilk kelimelerine göre alfabetik olarak verilmiş, karşılarında da kitap ismi ve bab rakamları, cilt ve sayfa numaraları gösterilmiştir.

– Miftâhu’t-Tertîb li Ahâdîsi Târîhi’l-Hatîb
Seyyid Ahmed el-Ğumarî’ye ait bir eserdir. Hatîb el-Bağdâdî’nin Tarîh-u Bağdat adlı eserinde geçen 4500 hadis için fihrist olarak kaleme alınmıştır.

– El-Buğye fi Tertîbi Ahâdîsi’l-Hılye
Seyyid Abdülaziz el-Ğumarî’nin yazdığı bir eserdir. Müellif yaklaşık 90 sayfalık bu eserinde Ebu Nuaym el-İsfahânî’nin 10 ciltlik basılmış olan Hilyetü’l-Evliya ve Tabakâtu’l-Asfiyâ adlı muazzam eserindeki hadisleri ve rivayetleri tesbit ve tertib etmiştir. Bu fihristte yaklaşık 5.000 hadis bulunmaktadır. Esasında bir rical kitabı olan Hılye’de bu hadisler şahısların biyografileri arasında senedli olarak zikredilmiştir. Ğumarî’nin yaptığı bu çalışmayla araştırmacı Hılye’deki hadislere kısa sürede ulaşabilmektedir.

– Fihrist Li Ehâdîsi Sahih-i Müslim
Muhammed Fuad Abdulbaki tarafından Müslim üzerine hazırlanmış bir fihristtir. Bu çalışma Müslim’in Sahih’i ile birlikte basılmıştır. Müellif bu fihristinde ilk harfine göre alfabetik sıraya göre dizdiği hadislerin baş kısmını vermekte ve hemen karşısında hadisin bulunduğu cilt ve sayfa numarasını ilave etmektedir.

– Miftâhu’l-Muvatta’
Muhammed Fuad Abdulbaki tarafından Muvatta’a hazırlanmış bir fihristtir. Bu eserinde Müslim’in Sahih’i üzerine yaptığı fihrissteki usûlünü takip etmiştir. Muhakkık’ın yaptığı numaralamaya göre Muvatta’ 1812 hadis ihtiva etmektedir ve bunların 827’si kavli hadislerdir. M.Fuad Abdulbaki hazırladığı fihristi eserin sonuna eklemiştir.

– Miftâhu Sünen-i İbn Mâce
İbn Mâce’nin Sünen’ine hazırlanan bu fihrist de Muhammed Fuad Abdulbaki’nin çalışmasıdır. Kütüb-ü Sitte’nin diğer kitaplarında olduğu gibi M.Fuad Abdulbaki bu eserin de tahkikini kendisi yapmıştır. Tahkikini gerçekleştirdiği eserlere faydalı olabilecek fihristler hazırlayıp kitabın sonuna ekleyerek o eserden azami derecede istifadeyi sağlamış olmaktadır.
Muhakkık’ın yaptığı numaralandırmaya göre İbn Mâce’de 4341 hadis bulunmaktadır.

3. Hadisin Konusuna Göre Arama

Aradığımız hadisin hangi konuya ait olduğunu bildiğimizde konularına göre tertip edilmiş hadis kitaplarında rahatlıkla bulabiliriz. Ancak aradığımız konunun hadis kitaplarında Arapça hangi başlık altında bulunacağını bilmemiz gerekmektedir.

Hadis kitaplarında ana başlıklara genelde Kitâb, alt başlıklara Bab ismi verilir. Konularına göre tasnif edilmiş hadis kitaplarındaki ana başlıkların isimleri bilinmeden araştırılan hadisin nerede bulunabileceğini sağlıklı bir şekilde tesbit etmek mümkün olmayacaktır. Hadis kitaplarındaki ana konuların hangi Arapça kelime ile ifade edildiğini bilmek açısından bu konuların çıkartıldığı bir listeye göz atmak faydalı olacaktır.

Araştırılan hadis, birçok konuyla bağlantılı da olabilir. Bu durumda araştırıcının tek bir konudan değil, hadisle ilgili olabilecek konuların hepsinden araştırmasını yapması gerekir.

a. Dinin Bütün Konularını İhtiva Eden Eserler

– Câmi’ler
Câmi’ler, hemen tamamını kapsayan sekiz ana bölümü ihtiva etme özelliğine sahiptir. Bunlar; İman, Ahkâm veya Sünen, Rikâk veya Zühd, Et’ime ve eşribe veya âdâb, tefsir, Tarih-siyer-cihad, Menâkıb, Fiten ve Melâhim’dir. Buharî ile Müslim’in sahihleri, Ma’mer b. Râşid’in cami’i, Suyûtî’nin Camiu’s-sağîr’ini bunlara örnek olarak sayabiliriz.

– Müstahrecler
Herhangi bir hadis kitabındaki hadisleri başka senedlerle yeni bir kitapta toplama çalışmasına istihrac, bu yolla meydana getirilmiş eserlerin genel adı da müstahrecdir. Bu tür çalışmalar bir hadisin değişik senedlerini ortaya koymak böylece hadis hakkında daha sağlıklı bir sonuca varmak amacıyla yapılacak çalışmalarda faydalıdır.
Müstahreclerin tertibi, çalışmaya esas alınan eserlerin tertibi ile aynıdır. Câmi’ türü bir esere yapılmış müstahrec tertip, kitab ve babların sayısı bakımından Câmi’ ile aynıdır. Müstahrecler daha ziyade Buharî ve Müslim’in Sahih’leri üzerinde yoğunlaşmıştır.

– Müstedrekler
Sıhhat şartlarına uygun olduğu halde bir hadis aliminin kitabına almayıp dışarıda bıraktığı hadislerin bir araya toplanmış olduğu eserlere müstedrek denilmektedir. Müstedrek çalışmaları genelde Sahihan üzerine yapılmıştır. Bunların en meşhuru, Hâkim en-Nisâbûrî’nin sahihayn üzerine yapmış olduğu el-Müstedrek ala’s-Sahihayn isimli çalışmadır. Hâkim Müstedrek’ini bablar halinde tertib etmiş, Buharî ve Müslim’in Sahih’lerinde izledikleri tertibi izlemişlerdir.

– Zevâidler
Herhangi bir hadis kitabının bir başka hadis kitabıyla karşılaştırılıp birincisinin ikincisinden fazla olarak ihtiva ettiği hadislerin bir araya getirilmesi sonucu oluşturulan yeni eserlere Zevâid kitapları denir.

Bu tür eserlerin en büyük yararı elde mevcut olan meşhur eserler veya koleksiyonlara ilave olarak ulaşılması zor ve nâdir eserlerdeki rivayetlere de ulaşma imkanı vermeleridir. Bu tür çalışmalarda da çoğunlukla Sahihayn veya Kütüb-ü Sitte esas olarak alınmış ve bunların zevâidleri hazırlanmıştır.
Zevâid edebiyatından faydalanmanın bir başka pratik yönü de, aynı anda birçok hadis kitabının taranmış olmasıdır. Mesela, herhangi bir hadisi Mecme’u’z-Zevâid’de bulduk diyelim. Bu durumda Ahmed b. Hambel, Ebû Ya’lâ ve Bezzâr’ın Müsnedleri ile Taberânî’nin üç Mu’cem’i ve Kütüb-ü Sitte olmak üzere toplam oniki eser aynı anda taranmış olmaktadır.

– Miftâhu Kunûzi’s-Sünne (PDF)
Müsteşrik Wensinck tarafından hazırlanan bu kitap, konularına göre tertib edilmiş bir hadis fihristidir. Meşhur ondört ana hadis kaynağının fihristi niteliğindedir. Bu eserler; Kütüb-ü Sitte, Muvatta’, Ahmed

b. Hanbel’in Müsned’i, Tayâlisî’nin Müsned’i, Dârimî, Zeyd b. Ali’nin Müsned’i, İbn Hişâm’ın Sîret’i, Vâkidî’nin Megazî’si, İbn Sa’d’ın Tabakât’ından oluşmaktadır.
Fihriste esas olan bu eserler harflerden oluşan rumuzla gösterilmiştir. Çalışmadan yararlanabilmek için bu rumuzu bilmek gerekmektedir. Fihrist konulara göre tertib edilmiştir. Orijinali İngilizce hazırlanan bu eserin Arapça’ya uyarlaması Muhammed Fuad Abdulbaki tarafından yapılmıştır.

b. Fıkhî Konuları İhtiva Eden Eserler
Hadis kaynakları arasında fıkıh konularına göre tertib edilmiş eserler ayrı bir yer tutmaktadır. Bu bölümde yer alan kitapların en meşhurları, sünenler, musannefler ve muvatta’lardır.

– Sünenler
Fıkıh bablarına göre tertib edilmiş kitaplar olup merfu’ hadisleri ihtiva etmektedirler. Sünenlerde mevkuf ve maktu’ haberler bulunsa da sünenlerdeki bu çeşit haberler diğerlerine nisbetle azdır.
Sünenlerin en meşhurları şunlardır:
Şâfiî’nin Sünen’i, Dârimî’nin Sünen’i, Ebu Davud’un Sünen’i, İbn Mâce’nin Sünen’i, Nesaî’nin Sünen’i, Dârekutnî’nin Sünen’i, Beyhakî’nin Sünen’i.

– Musannefler
Fıkıh bablarına göre tertib edilmiş hadis kitaplarındandır. Sünenler genelde merfu hadisleri ihtiva ederken musannefler merfu, mevkuf ve maktu’ türü rivayetleri ihtiva ederler. Musannef türü eserden bazıları şunlardır.
Abdürrezzak’ın Musannef’i, İbn Ebi Şeybe’nin Musannef’i

– Muvatta’lar
Fıkıh bablarına göre tertib edilmiş olan hadis kitaplarıdır. Merfu, mevkuf ve maktu’ türü rivayetleri ihtiva etmektedirler. Farklı olarak isimlendirilmiş olsalar da tamamen musannefler gibidirler. Muvatta’ türüne şu kitapları örnek verebilir.
İbn Ebi Zi’b’in Muvatta’ı, İmam Mâlik’in Muvatta’ı

c. Belirli Konuları İhtiva Eden Eserler

Bu bölümde yer alan kitaplar dinin belirli konularıyla ilgili hadisleri ihtiva etmektedirler.

– Akide Konulu Hadis Kitapları
(1) Kitâbu’l-Fiten ve’l-Melâhim: Ebu Abdillah Nu’aym b. Hammad el-Mervezî’nin eseridir.
(2) Kitâbu’l-İmân: Ebu Bekir İbn Ebi Şeybe’nin eseridir.
(3) Kitâbu’l-İmân: Ahmed b. Hanbel’in eseridir.
(4) Halku Ef’âli’l-İbâd: Muhammed b. İsmail el-Buharî’nin eseridir.
(5) Men ‘Âşe Ba’de’l-Mevt: Abdullah b. Muhammed İbn Ebi’d-Dünya’nın eseridir.
(6) Sarîhu’s-Sünne: İbn Cerîr et-Taberî’nin eseridir.
(7) el-Akide ile el-Ba’s ve’n-Nüşûr : Ebu Davud es-Sicistânî’nin eseridir.
(8) Kitâbu’t-Tevhîd ve İsbati’s-Sıfât : Ebu Bekir İbn Huzeyme’nin eseridir.

– Ahkâm Hadislerini İhtiva Eden Eserler
Ana hadis kaynaklarından toplanmış ahkâm hadislerini içeren kitaplardır. Bu tür kitaplarda hadisler fıkıh bablarına göre tertib edilmişlerdir. Bu eserlerin en meşhurları şunlardır.

(1) el-Münteka : Abdullah b. Ali İbnu’l-Carud en-Nisâbûrî’nin eseridir.
(2) Şerhu Meâni’l-Âsâr : Ahmed b. Muhammed b. Sellâme et-Tahâvî’nin eseridir.
(3) Umdetü’l-Ahkâm an Seyyidi’l-Enâm : Abdülğani b. Abdilvâhid el-Makdisî’nin eseridir.
(4) Delâilü’l-Ahkâm min Ahâdîsi’r-Rasûl : Ebu’l-İzz el-Mevsılî’nin eseridir.
(5) el-İmâm fî Ahâdîsi’l-Ahkâm : İbn Dakîk el-İyd’in eseridir.
(6) Bulûğu’l-Merâm min Edilleti’l-Ahkâm : İbn Hacer el-Askalânî’nin eseridir.

– Terğîb ve Terhîb Hadislerini İhtiva Eden Eserler
Terğîb (teşvik etme) ve terhîb (korkutma) olmak üzere bu iki kelimeyle isimlendirilen hadis kitapları, insanları arzu edilen herhangi bir işe teşvik veya yasaklanan bir işten sakındırmak sebebiyle söylenen hadisleri toplayan kitaplarıdır. Bu türün bazı kitapları şunlarıdır.
(1) et-Terğîb ve’t-Tehîb : İbn Şâhîn Ebu Hafs Ömer b. Ahmed’in eseridir.
(2) et-Terğîb ve’t-Tehîb : Zekiyyüddîn Abdülazîm el Münzirî’nin eseridir.

– Zühd Konusundaki Hadisleri İhtiva Eden Eserler
Kısaca ahireti dünyaya tercih etmek ve dünyada iken ahiret için hazırlık yapmak şeklinde açıklanabilecek olan zühd, İslam’ın ilk dönemlerinden beri yoğun ilgi görmüş hayat tarzlarından biridir. Her zaman müstakil kitap halinde olmasa bile hemen her hadis kitabında zühd, takva, birr, sıla, âdâb, zikr, dua, ahlak ve diğer isimlerle açılan bölümlerde zühd muhtevalı hadisler yer almıştır.

Diğer birçok konuda olduğu gibi bu konuda da müstakil hadis kitapları yazılmıştır.
(1) Kitâbü’z-Zühd : Esed b. Musa b. İbrahim’in eseridir.
(2) Kitâbü’z-Zühd ve’r-Rekâik : Abdullah b. el-Mübarek’in eseridir.
(3) Kitâbü’z-Zühd : Veki’ b. el-Cerrah’ın eseridir.
(4) Kitâbü’z-Zühd : Ahmed b. Hanbel’in eseridir.
(5) Kitâbü’z-Zühd : Hennâd b. es-Seri b. Musa et-Temîmî’nin eseridir.
(6) el-Evliyâ : Ebu Bekir Abdullah b. Muhammed İbn Ebi’d-Dünya’nın eseridir.
(7) ez-Zühd ve Sıfâtü’z-Zâhidîn : İbnu’l-Arabî Ahmed b. Muhammed b. Ziyad’ın eseridir.
(8) Kitâbü’l-Hadâik fî İlmi’l-Hadis ve’z-Zühdiyyât : Ebu’l-Ferec Abdurrahman İbnü’l-Cevzî’nin eseridir.

– Ahlak Konulu Hadis Kitapları
(1) Edebü’l-Müfred : Buharî’nin meşhur eseridir.
(2) Mekârimu’l-Ahlak ile Hüsnü’z-Zanni billah : İbn Ebi’d-Dünya’nin iki eseridir.
(3) Mekârimu’l-Ahlak : Ebu’l-Kasım Sülayman b. Ahmed et-Taberânî’nin eseridir.
(4) Tenbihu’l-Gâfilîn : Ebu’l-Leys es-Semerkandî’nin eseridir.
(5) Âdabü’s-Sahâbe : Abdurrahman es-Sülemî’nin eseridir.
(6) Edebü’l-Mecâlis : İbn Abdilberr en-Nemerî’nin eseridir.
(7) Kitâbu Ahlaki’n-Nebi : Ebu’ş-Şeyh b. Hayyan’ın eseridir.

d. Tek Bir Konuda Yazılmış Eserler
Bu bölümde inceleyeceğimiz tür tek bir konuya ait hadisleri ihtiva eden hususi eserlerdir. Bu kitaplardan bazıları şunlardır.

– Kitâbu’l-Cihâd
Abdullah b. el-Mübarek tarafından telif edilmiş bir eserdir. Eserde cihad ile ilgili 262 rivayet bulunmaktadır. Bu rivayetler, Hz. Peygamber’den olduğu gibi, sahabe’den hatta sonraki nesillerden de gelmektedir.

– Kitâbu’l-Harac
Ebu Hanife’nin talebesi ebu Yusuf tarafından telif edilmiş bir eserdir. Eser, kitab ve sünnete göre mallar ve haracın hükümlerinden bahsetmektedir. Bu eser, Ali Özek tarafından türkçe’ye çevrilerek 1970’de yayınlanmıştır.

– Kitâbu’l-Emvâl
Ebu Ubeyd el-Kasım b. Sellâm tarafından telif edilmiş bir eserdir. Eserde ticaret malları ve arazilerle ilgili konular hadislere göre işlenmektedir. Bu eser, Cemalettin Saylık tarafından türkçe’ye çevrilmiş ve aynı isimle 1981’de neşredilmiştir.

– Rafu’l-Yedeyn fi’s-Salah
İmam Buharî tarafından telif edilmiş bir eserdir. Eser rükûya giderken ve kalkarken ellerin kaldırılması gerektiğini savunmakta ve konuyla ilgili rivayetleri zikretmektedir.

– es-Sebât inde’l-Memât
Ebü’l-Ferec Abdurrahman İbnü’l-Cevzî’nin eseridir. Eser ölüm, ölüm sonrası ve ahrete iman konularıyla alakalı rivayetleri zikretmektedir.

4. Metin ve Senede Ait Özelliklerine Göre Arama

a. Metin
– Uydurulmuş Hadisleri İhtiva Edenler
– Kudsî Hadisleri İhtiva Edenler
– İhtilaf Halindeki Hadisleri İhtiva Edenler

– Evâil Kitapları
Evâil evvel kelimesinin çoğuludur. Tarihi süreç içerisinde “ilk yapılan” anlamına gelmektedir. Hadis metinlerinde bildirilen olayların ilk defa ne zaman olduğunu veya bildirilen bir uygulamanın ilk defa ne zaman başladığını tesbit etmekte kullanılan çok yararlı kaynaklardır. Ebu Hilâl el-Hasan b. Abdillah el-Askerî’nin Kitabu’l-Evâil’i, Ebu’l-Kasım Süleyman b. Ahmed et-Taberânî’nin Kitabu’l-Evâil’i ve Celaleddin es-Suyutî’nin el-Vesâil ila Ma’rifeti’l-Evâil’i bu türe ait örneklerdir.

b. Sened
– Büyüklerin Küçüklerden Rivayetini İhtiva Edenler
– Küçüklerin Büyüklerden Rivayetini İhtiva Edenler
– Babanın Oğlundan – Oğlun Babasından Rivayetini İhtiva Edenler
– Müselsel Hadisleri İhtiva Edenler
– Mürsel Hadisleri İhtiva Edenler
– Garib ve Ferd Hadisleri İhtiva Edenler

c. Sened ve Metnin Birlikte Değerlendirilmesi
– İlel Kitapları
– Müphem Şahıslar Hakkındaki Kitaplar

5. İlk Ravisine Göre Hadis Arama

Araştırdığımız hadisin hangi sahabî veya sahabîler tarafından rivayet edildiği biliniyorsa sahabî rivayetlerini bir araya getiren eserlere bakılması gerekir. Eğer ravi sahabîyi bilmiyorsak bu türden kitablardan hadisi bulmamız oldukça zor olacaktır.
Bu yöntemde tertib edilen kitablar hadisleri ilk ravisine göre derleyen eserlerdir. Bu yöntemle kitab telif etmenin temel amacı, belli bir şahsın rivayet ettiği hadisleri bir arada görme imkanı sunmaktır. Bu tür kitaplar; müsnedler, mu’cemler ve etraf kitapları olmak üzere üç grupta incelenir.

a. Müsnedler

Müsned terimi bir kitap türü olarak kullanıldığında, hadisleri sahabî ismine göre derleyen kitablar anlamına gelmektedir. Müsnedler sahabîleri ya fazilet derecelerine göre, ya alfabetik ya da daha değişik kriterlere göre sıralar. Her ismin altında o sahabînin rivayet ettiği hadisler bir arada verilir.
Hadis tarihi boyunca çok sayıda müsned telif edilmiştir. Bunlardan basılmış olanlarının bir kısmını tanıyalım.

– Müsned-ü Ebi Hanife

Hanefi mezhebi’nin kurucusu İmam-ı Azam Ebu Hanife’den rivayet edilen hadisleri talebeleri bir araya getirerek bu eseri oluşturmuşlardır.
– Tayâlisî’nin Müsnedi (PDF)
Ebu Dâvud et-Teyâlisî’ye ait ilk dönem müsnedlerden biridir. Eserdeki hadisler dikkatli bir seçime tabi tutulmuş, hadis metinlerindeki değişik okunuşlara ve şüpheli yerlere dikkat çekilmiştir. Eserde, senetteki şahısların kimlikleriyle ilgili açıklamalar da bulunmaktadır. İbn Hacer bu müsnedi el-Metâlibu’l-Aliye’ye almıştır.

– Müsned-ü Şafiî

Bu müsned, Ebu’l-Abbas el-Esam ya da Muhammed b. Cafer en-Neysâbûrî tarafından İmam Şafiî’nin el-Ümm adlı kitabından derlenerek oluşturulan bir eserdir. Rebi’ b. Süleyman’ın, el-Esam tarafından nakledilen rivayetlerinden ibarettir.

– Müsned-ü Ahmed

Müsned denilence ilk akla gelen Ahmed b. Hanbel’in bu müsnedidir. Eserde 40.000 civarında hadis olduğu, bunlardan 10.000 kadarının mükerrer olduğu belirtilmiştir. 904 sahabînin hadislerini sahabî isimlerine göre vermektedir. Sahabînin sıralanışında fazilet, ülke, kabile gibi birden çok kriter esas alınmıştır. Sonraki baskılara alfabetik sahabe isimleri indeksi eklenmiştir.

– Câmiu’l-Mesânîd

İbn Kesir’in, Kütüb-ü Sitte, Ahmed b. Hanbel, Ebu Ya’lâ ve Bezzâr’ın müsnedleri ile Taberânî’nin Mu’cemu’l-Kebir’i olmak üzere on kitaptaki hadisleri sahabe isimlerine göre alfabetik olarak müsned tarzında yeniden tertib ettiği eseridir. Böylece hadis literatürü içindeki en geniş müsned meydana getirilmiştir. Eserde 100.000 hadis olduğu belirtilmiştir.

b. Mu’cemler

Hadislerin; sahabî, müellifin hocaları veya coğrafi bölgelere göre, çoğu kere alfabetik olarak sıralandığı eserlere mu’cem denilmektedir. Hadislerin sahabî isimlerine göre derlenmesi yönünden müsnedlere benzeyen mu’cem, hadisleri müellifin hocaları ve coğrafi bölgelere göre tertip edilmesi yönünden müsnedlerden farklılık gösterir.
Matbu mu’cem eserlerden meşhurları şunlardır.

– Taberânî’nin Üç Mu’cemi

Mu’cemler’in en meşhurları, Süleyman b. Ahmed et-Taberânî’ye ait olan, Mu’cemu’l-Kebir, Mu’cemu’l-Evsat ve Mu’cemu’s-Sağîr’dir. Bunlardan birincisinde, sahabîler aşere-i mübeşşere’den başlayarak kadın-erkek ayırmadan bütün sahabîyi alfabetik olarak sıralamıştır. Sadece Ebu Hüreyre’nin hadislerini müstakil bir kitap olarak telif ettiği için Mu’cemu’l-Kebir’e almamıştır.
Mu’cemu’l-Evsat ise, müellifin şeyhlerini alfabetik olarak sıralamasıyla meydana getirdiği eseridir. İki bine yakın olduğu belirtilen hocalarının nadir rivayetlerinden 9.000 hadisi ihtiva etmektedir.
Mu’cemu’s-Sağîr, müellifin hocalarından bin tanesinin genellikle birer hadisini ihtiva eden küçük hacimli bir eserdir. Kendisinden rivayet edilen hocaları alfabetik sıraya göre verilmiştir. Bu eser, İsmail Mutlu tarafından türkçe’ye çevrilerek 1997 yılında yayınlanmıştır.

– Mu’cemu’ş-Şuyûh

Ebu Ya’lâ el-Mevsılî’ye ait bir eserdir. İsminden de anlaşılacağı gibi müellif eserinde, hocalarını alfabetik sıraya koyarak onlardan rivayet edilen hadisleri toplamıştır.

– Mu’cemu’ş-Şuyûh

bnu’l-Arabî Ahmed b. Muhammed b. Ziyad’ın eseridir.

c. Etraf Kitapları

Bu tür kitaplarda müellif, hadis metninin tamamını değil, hadisin tamamına işaret etmeye yetecek kadar kısmını verip o hadisin isnadlarını zikreder. Etraf kitapları genellikle sahabe isimlerine göre alfabetik olarak derlenmiştir. Bu tür kitaplar daha ziyade hadislerin isnadlarını bir arada görme imkanı sunmak ve hadisin hangi kaynaklarda geçtiğine işaret etmek suretiyle, isnad araştırması yapacaklara kolaylık sağlamak amacıyla hazırlanmıştır.
Etraf kitaplarından matbu olanların bazıları şunlardır.

– Tuhfetu’l-Eşrâf bi Ma’rifeti’l-Etrâf

Yusuf b. Abdurrahman el-Mizzî tarafından sahabe isimlerine göre alfabetik olarak tertip edilmiştir. Müellif, Kütüb-ü Sitte ve onlara ilaveten dört kitapta yer alan 19.626 hadisin bir bölümünü zikrederek yerini belirttiği bir etraf çalışması yapmıştır. Eserde sahabî ismini alfabetik sıraya göre zikreder, o sahabînin bu on kitapta geçen rivayetlerini yerlerine işaret ederek belirtir.

– Zehâiru’l-Mevârîs fi’d-Delâleti alâ… (ذخائر المواريث في الدلالة على مواضع الحديث)

Abdulğani b. İsmail en-Nablusî tarafından telif edilmiş etraf türü bir eserdir. Bu kitap Kütüb-ü Sitte ve Muvatta’ı kapsamaktadır. Kitapta bu eserler rumuzla gösterilmiştir. Kitap yedi bölümden oluşmaktadır: Erkek sahabîler, künyesiyle meşhur olan sahabîler, mübhem isimli erkek sahabîler, kadın sahabîler, künyeleriyle bilinen kadın sahabîler, mübhem isimli kadın sahabîler ve mürsel hadisler. Her bölüm kendi içinde alfabetiktir. Eserde 13.302 hadis bulunmaktadır.

– Mevsûatu Etrâfi’l-Hadis

Muhammed Said Besyûnî Zağlûl’a ait bir etraf eseridir. Eser, hadis, siyer ve fıkha dair 150 kitabı içermektedir. Eserde hadis metinleri alfabetik olarak sıralanmıştır.

B- Bilgisayar Ortamında Hadis Bulma

1. el-Mektebetü’ş-Şamile (33.7 GB)

Kitap sayısı 10500 civarına ulaşan matbû arapça islâmî kaynakların neredeyse tamamına yakınını içeren bir o kadar da fazlası olan bir programdır. Arama özelliği değişik alternatiflidir. Aramayı kütüphanenizdeki kategorilerle sınırlandırabilirsiniz. Programda kütüphaneye kitap eklenebiliyor. İnternet bağlantısı olduğu takdirde program, sitesini kontrol ederek hem kendini güncelleyebiliyor ve eğer varsa yeni kitapları indirebiliyor.
Ayrıca siteden mevcut kitapların listesini görüp indirebilirsiniz.
Programın ayrıntılı bir de (arapça) yardım dosyası bulunuyor.

2. Cevâmiu’l-Kelim

el-Muhsin Kasım Derviş Fahru tarafından hazırlatılıp İslam aleminin istifadesine sunulmuş bir hadis programıdır. Katar devleti Diyanet İşleri Bakanlığı kontrolünde 350 bilim adamı tarafından 30 yıllık bir çalışma sonucunda oluşturulmuştur.
Program www.islamweb.net internet adresinden ücretsiz olarak indirilmektedir.

3. İnternette Hadis Bulma

Salahattin Polat, Habil Nazlıgül, Süleyman Doğanay, Hadis Araştırma ve Tenkit Klavuzu, 13
Bk. Sıddıkî, Hadis Edebiyat Tarihi, 19
Polat, Nazlıgül, Doğanay, a.g.e., 22-23
Çakan, a.g.e., 172-173
Çakan, a.g.e., 173
Çakan, a.g.e., 174
Polat, Nazlıgül, Doğanay, a.g.e., 29
Polat, Nazlıgül, Doğanay, a.g.e., 31
Çakan, a.g.e., 167
Polat, Nazlıgül, Doğanay, a.g.e., 31
Çakan, a.g.e., 169
Çakan, a.g.e., 169-170
Polat, Nazlıgül, Doğanay, a.g.e., 36
Çakan, a.g.e., 243-244
Polat, Nazlıgül, Doğanay, a.g.e., 39-40
Polat, Nazlıgül, Doğanay, a.g.e., 40
Polat, Nazlıgül, Doğanay, a.g.e., 41
a.mlf., a.g.e., aynı yer
Böyle bir liste için bk. Çakan, a.g.e., 253-260
Çakan, a.g.e., 78-79
Çakan, a.g.e., 154
Polat, Nazlıgül, Doğanay, a.g.e., 60
Polat, Nazlıgül, Doğanay, a.g.e., 61
Polat, Nazlıgül, Doğanay, a.g.e., 70
Polat, Nazlıgül, Doğanay, a.g.e., 109
Polat, Nazlıgül, Doğanay, a.g.e., 110-111
Polat, Nazlıgül, Doğanay, a.g.e., 111
Polat, Nazlıgül, Doğanay, a.g.e., 114
Çakan, a.g.e., 67
Çakan, a.g.e., 68
Polat, Nazlıgül, Doğanay, a.g.e., 117
Polat, Nazlıgül, Doğanay, a.g.e., 118
Çakan, a.g.e., 243

(6010)